Zespół Systemów Informacji Geograficznej i Kartografii

ATLAS RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

---

ATLAS RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ jest publikacją jednotomową, składającą się z czterech części tematycznych w postaci luźnych arkuszy mapowych. Umożliwia to wymianę istniejących map lub dokładanie arkuszy uzupełniających. Poszczególne części tematyczne ATLASU zawierają od 29 do 45 arkuszy mapowych - całość łącznie 157 arkuszy. Mapami podstawowymi w ATLASIE są mapy w skali 1:1 500 000. Jest to, ze względu na format, maksymalna wielkość mapy atlasowej, która umożliwia już dość szczegółowe przedstawienie poszczególnych zjawisk w skali całego kraju. Oprócz map w tej skali w ATLASIE znajdują się liczne mapy w skalach pochodnych: 1:3 000 000, 1:4 500 000 i 1:6 000 000, a także sporadycznie w innych skalach. Treść podkładu topograficznego (sieć wodną, główne miasta, granice) starano się ujednolicić w odniesieniu do poszczególnych kategorii zagadnień.

Założona w koncepcji edytorskiej permanentność ATLASU wyraża się w systemie numeracji arkuszy. Mianowicie pierwsza liczba (np. 21 lub 101) oznacza numer działu tematycznego, a liczba po kropce numer arkusza w dziale tematycznym. Wszystkie działy tematyczne, których jest 39, są skupione w 10 grupach, wyróżnionych różnymi barwami obwódek arkuszy mapowych. Na przykład, 14.3 to oznaczenie trzeciego arkusza w dziale tematycznym "Administracja", dziale należącym do pierwszej grupy, do której zaliczono wszystkie mapy części wstępnej "Państwo - Terytorium - Organizacja". Przewidywane w późniejszym okresie arkusze wymienne lub dodatkowe otrzymają odpowiednie numery we właściwym dziale tematycznym, co ułatwi ich umieszczenie wśród posiadanych już arkuszy. Arkusze przewidziane do wymiany będą znakowane literami alfabetu, np. 14.3A, a dodatkowe następnym kolejnym numerem w dziale, np. 14.7. Na odwrocie poszczególnych arkuszy mapowych znajdują się wykazy zamieszczonych na nich map, podstawowych materiałów źródłowych oraz krótkie, głównie metodyczne komentarze w językach polskim i angielskim.

Część I PAŃSTWO-TERYTORIUM-ORGANIZACJA

Pierwsza, wstępna część ATLASU zawiera podstawowe informacje o ziemiach polskich w ich aspekcie terytorialnym i historycznym oraz organizacji przestrzennej państwa. Przedstawione są one na arkuszach mapowych o numerach od 11.1 do 15.3, zgrupowanych w pięciu działach tematycznych.

11. MAPY OGÓLNE

Mapy na pierwszych dwóch arkuszach tego działu pokazują Polskę na tle świata i Europy, uwzględniając zarówno zależności od warunków przyrodniczych, jak i stosunki demograficzne, polityczne i gospodarcze. Mapy wybranych zagadnień pozwalają prześledzić miejsce i rolę Polski na tle krajów europejskich i całego globu. Mapa ogólnogeograficzna Polski przedstawia ogólny obraz terytorium kraju. Jest to oryginalne nowe opracowanie mapy z ukształtowaniem terenu przedstawionym metodą cieniowania. Ta tradycyjna mapa (ark. 11.3) oraz obraz kraju ze zdjęć satelitarnych (ark. 11.4) stanowią przejście do następnego działu tematycznego.

12. MAPY SZCZEGÓŁOWE

Zadaniem tych map jest przybliżenie obrazu terytorium kraju w takim stopniu, na jaki pozwala konwencja atlasowa. Podstawową część stanowi sześcioarkuszowa mapa przeglądowa w skali 1:500 000. Opracowana na podstawie mapy topograficznej w skali 1:100 000, daje ona jednolity obraz głównych elementów środowiska całego kraju. Starano się dać możliwie bogaty obraz zarówno środowiska przyrodniczego (ukształtowanie terenu, sieć wodna, lasy), jak i przejawów działalności człowieka (osiedla, drogi, koleje). Uzupełnieniem mapy głównej jest mapa Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego w skali 1:250 000. Trzy pozostałe arkusze zawierają mapy w skali 1:125 000, uzupełniające i wzbogacające obraz środowiska geograficznego w odniesieniu do głównych zespołów i ośrodków miejskich Polski poprzez pokazanie ich w innym ujęciu, m.in. z uwzględnieniem funkcji terenów miejskich i użytkowania ziemi. Przedstawiają one 14 największych polskich miast i ich zespołów (aglomeracji lub konurbacji), liczących co najmniej 250 tysięcy mieszkańców. Mapy te dają pierwszy w polskiej kartografii porównawczy obraz struktury funkcjonalnej wszystkich znaczących ośrodków miejskich kraju.

13. HISTORIA

Uwarunkowania historyczne są często ważnym czynnikiem gospodarczego i społecznego rozwoju kraju. Dlatego zadaniem map umieszczonych w tym dziale ATLASU jest pokazanie zmian historycznych, jakie zachodziły na obszarze obecnego terytorium państwa. Przyjęta zasada zastosowania podkładów z treścią współczesną (m.in. granicami obecnych województw) także w przypadku map historycznych ułatwia odnoszenie faktów z przeszłości do dzisiejszej sytuacji. Uwzględnione na mapach informacje historyczne składają się z dwóch warstw:- sytuacji politycznej, wyrażonej przez status polityczny po-szczególnych obszarów oraz granice państwowe i administracyjne,- sytuacji gospodarczej, której przejawem są miasta lokowane na miejskim prawie samorządowym. Miasta te są scharakteryzowane przez ich wiek oraz wielkość wyrażoną liczbą mieszkańców. Oprócz miast istniejących w czasie przedstawionym na mapie, pokazano również te miejscowości, które w okresie poprzedzającym przestały być zaliczane do kategorii miast. Uzupełnieniem sieci miejskiej są ważniejsze szlaki handlowe, a od XIX wieku sieć kolejowa. Ograniczone możliwości ATLASU wymagały wybrania najbardziej charakterystycznych przekrojów czasowych. Seria map w skali 1:1 500 000 uwzględnia:- państwo Kazimierza Wielkiego w XIV wieku,- rozkwit Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVI wieku,- próbę odrodzenia państwa w czasie Sejmu Wielkiego w końcu XVIII wieku,- czas zaborów w okresie rozwoju gospodarczego Europy (1900 r.),- Polskę po pierwszej wojnie światowej,- ukształtowanie się państwa po drugiej wojnie światowej.Dla każdego z tych okresów historycznych oprócz mapy głównej pokazano na dodatkowej mapie sytuację polityczną Polski na tle środkowo-wschodniej Europy, a na arkuszu nr 13.7 mapę zmian granic państwa polskiego od X wieku. Wymieniona seria map jest oryginalnym opracowaniem w formie jednolitej dla całego kraju i poszczególnych okresów. Ponieważ nie ma zbiorczej pracy źródłowej dotyczącej przedstawionych zagadnień, korzystano z bardzo wielu opracowań cząstkowych o różnej wartości merytorycznej. Stąd mogą występować ustalenia budzące kontrowersje. Pewnego rodzaju dalszym ciągiem tego działu jest mapa miast na arkuszu 66.1 w trzeciej części ATLASU.

14. ADMINISTRACJA

Mapy tego działu zapoznają użytkownika ATLASU z różnego rodzaju podziałami administracyjnymi, istniejącymi na obszarze kraju. Od czasu ukształtowania się obecnego terytorium państwowego w 1945 roku podziały terytorialne administracji państwowej często się zmieniały. W latach pięćdziesiątych dominujące hasło „władza bliżej ludu” spowodowało wprowadzenie, 24 lutego 1954 r., na miejsce gmin zbiorowych mniejszych jednostek, tj. gromad (było ich łącznie z miastami i osiedlami miejskimi przeszło 7 tysięcy) oraz zwiększenie liczby powiatów i województw. Po 1970 roku głoszono hasło „samodzielności gospodarczej jednostek podstawowych”. Powrócono więc do większych gmin zbiorowych. W chwili ich utworzenia 1 stycznia 1973 roku było 3201 jednostek najniższego rzędu (miast i gmin). 1 czerwca 1975 roku nast.ąpiła zasadnicza zmiana koncepcji organizacji administracji państwowej. Wprowadzono dwustopniową strukturę podziału: zlikwidowano 392 powiaty, natomiast zwiększono znacznie liczbę województw - z 22 do 49. Nowa ustawa o samorządzie terytorialnym z 1990 roku ustaliła tylko jedną kategorię prawną najniższego rzędu: gminę. Ostatecznie we wrześniu 1993 roku było 2464 gmin. Stan obecny przedstawia mapa na arkuszu 14.2. Na pozostałych mapach działu pokazano podziały, będące najczęstszym obiektem zainteresowania obywateli, mianowicie organizację służb finansowych, wymiaru sprawiedliwości oraz podziały terytorialne kościołów. Podziały kościelne na mapach arkusza 14.5 pokazano według stanu w 1991 roku. W czasie redagowania ATLASU nast.ąpiła zasadnicza zmiana w organizacji przestrzennej kościoła katolickiego. Ten nowy podział przedstawia dodatkowa mapa na arkuszu 14.6. Ze względu na stosunkowo częste zmiany w organizacji przestrzennej państwa Redakcja ATLASU przewiduje systematyczne uzupełnianie przede wszystkim poświęconego jej działu dodatkowymi arkuszami, ilustrującymi aktualną sytuację w tym zakresie.

15. KARTOGRAFIA

Na przykładzie fragmentów map umieszczonych w tym dziale pokazano została cząstka historii polskiej kartografii. Są to oczywiście tylko wybrane przykłady, ale charakteryzują one stan kartografii w poszczególnych okresach. Przegląd tych map otwiera najstarsza znana mapa polska z 1526 roku, wykonana przez Bernarda Wapowskiego (arkusz 15.1), a kończą przykłady najnowszych map topograficznych. Szczególną uwagę warto zwrócić na pierwszą polską mapę topograficzną z pierwszej połowy XIX wieku, tzw. mapę kwatermistrzostwa. Te chlubne tradycje polskiej topografii były kontynuowane w niepodległym kraju przez Wojskowy Instytut Geograficzny, m.in. w postaci mapy taktycznej w skali 1:100 000. Była to bezsprzecznie jedna z map o najwyższym poziomie merytorycznym i graficznym na świecie. Druga wojna światowa przerwała tak dobrze zapowiadający się rozwój polskiej kartografii. W latach pięćdziesiątych wojskowa służba topograficzna została podporządkowana wspólnym zasadom obowiązującym wojska Układu Warszawskiego, a wykonywane przez nią mapy były niedostępne do użytku publicznego. Do celów cywilnych udostępniano tylko mapy uproszczone, pozbawione wielu istotnych informacji. Dopiero począwszy od przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych także państwowa służba geodezyjna i kartograficzna rozwija produkcję nowoczesnych map topograficznych.

Część II ŚRODOWISKO NATURALNE

Druga część ATLASU obejmuje 41 arkuszy mapowych o numerach od 21.1 do 53.4. Zadaniem zamieszczonych na nich map jest możliwie wszechstronne zapoznanie czytelników z warunkami przyrodniczymi kraju. Podstawowe informacje w tym zakresie zgrupowane są w jedenastu działach tematycznych

21. BUDOWA GEOLOGICZNA

Jednym z podstawowych czynników wpływających na całokształt środowiska naturalnego jest podłoże geologiczne. Szczegółowe przedstawienie budowy geologicznej wymagałoby znacznie większej liczby map, niż jest to możliwe w ATLASIE. Wszystkie mapy tego działu opracowano w Państwowym Instytucie Geologicznym. Uwagę skupiono na najmłodszych okresach historii Ziemi, gdyż około 3/4 obszaru Polski jest pokryte osadami czwartorzędu. Pokazuje to w wyczerpujący sposób mapa otwierająca ten dział tematyczny. Jej rozwinięciem jest mapa następna, która przedstawia utwory przedczwartorzędowe, zarówno znajdujące się pod pokrywą osadów młodszych, jak i te, które na południu kraju wychodzą na powierzchnię. Uzupełnieniem obrazu budowy geologicznej jest mapa tektoniczna, pokazująca strukturę głębokiego podłoża terytorium kraju. Charakterystyczny jest dla niej styk starej platformy prekambryjskiej, zalegającej w północno-wschodniej części kraju, z młodszymi platformami paleozoicznymi. Taka budowa tektoniczna spowodowała, że prawie wszystkie kopalne surowce mineralne występują na południo-zachód od tej linii (arkusz 21.4). Jedynie użytkowe skały osadowe trzecio- i czwartorzędowe spotyka się również na platformie prekambryjskiej. Tego typu surowce skalne przedstawiono na osobnym arkuszu (21.5).

22. ZJAWISKA GEOFIZYCZNE

Na mapach jedynego arkusza poświęconego tym zagadnieniom przedstawiono najważniejsze poznawczo wyniki badań w tej dziedzinie. Są nimi głównie badania grawimetryczne, magnetyczne i sejsmiczne. Polska należy do obszarów asejsmicznych, ale wgłębne badania sejsmiczne pozwalają na poznanie budowy tektonicznej skorupy ziemskiej.

23. RZEŹBA TERENU

Rzeźba terenu jest jednym z ważniejszych elementów krajobrazu naturalnego. W przeważającej części ukształtowała się ona w Polsce pod wpływem zlodowaceń plejstoceńskich. Jedynie rzeźba południowej części kaju jest pochodzenia starszego. Otwierająca ten dział mapa hipsometryczna jest całkowicie nowym opracowaniem małoskalowym opartym na materiale topograficznym najnowszej generacji. Szczegółową analizę pochodzenia i wieku rzeźby zawiera mapa na arkuszu 23.2, która jest wynikiem generalizacji mapy geomorfologicznej w skali 1:500 000. Natomiast przykłady charakterystycznych typów rzeźby przedstawiono na arkuszu 23.4. Rzeźba terenu jest elementem stale się zmieniającym, co daje się zauważyć w ostatnich okresach historycznych. Zjawiskom tym poświęcony jest arkusz 23.3 z mapą typologiczną współczesnych procesów modelowania rzeźby oraz przykładami niektórych jego elementów, jak zjawiska krasowe, spłukiwanie gleby i osuwiska.

31. KLIMAT

Polska leży w strefie klimatu umiarkowanego w obszarze, gdzie przenikają się wpływy oceaniczne z kontynentalnymi. Charakterystyczna jest więc duża zmienność pogody. Dla części zjawisk klimatycznych zastosowano nowy sposób ich przedstawiania. Mianowicie na mapach pokazano prawdopodobieństwo wystąpienia określonej wartości przedstawianego zjawiska. I tak, np. prawdopodobieństwo 10% oznacza, że raz na 10 lat mogą wystąpić wartości wyższe od wskazanych na mapie, natomiast prawdopodobieństwo 90% oznacza powtarzalność 9 razy w dziesięcioleciu wartości wyższych od podanych, albo inaczej, raz na 10 lat mogą wystąpić wartości niższe od pokazanych na mapie. Na mapach tego działu przedstawiono poszczególne elementy składające się na klimat, jak usłonecznienie, promieniowanie, temperatura powietrza, opady i wiatry, oraz charakterystyczne zjawiska pogodowe (przymrozki, pokrywę śnieżną, opady dobowe). Analizę poszczególnych elementów klimatu podsumowują dwa arkusze z mapami o charakterze syntetycznym. Na pierwszym z nich (31.7) pokazano przykładowe sytuacje synoptyczne oraz związane z nimi zjawiska opadowe i anomalie temperatury. Ostatni arkusz (31.8) zawiera nową syntezę klimatu Polski w postaci typologii pogody oraz oryginalnej regionalizacji klimatycznej kraju.

32. WODY

Mimo istniejącej dość gęstej sieci wodnej, Polska w gruncie rzeczy należy do obszarów ubogich w wodę. Przyrodniczej problematyce wód poświęcono zatem więcej uwagi, zwłaszcza wodom podziemnym. Rola wody w gospodarce pokazana zostanie w czwartej części ATLASU. Dział otwiera mapa wód powierzchniowych. Jest ona nowym opracowaniem w tej skali, wykonanym na podstawie aktualnego materiału topograficznego. Arkusze mapowe 32.3 i 32.4 zawierają typologię reżimów rzecznych i charakterystyki odpływu rzecznego oraz zjawisk towarzyszących (denudacji zlewni, zjawisk lodowych itp.). Wodom podziemnym poświęcono trzy arkusze. Pierwszy z nich (32.5) pokazuje ogólną sytuację wód podziemnych w Polsce wraz z ich regionalizacją. Na pozostałych pokazano pierwszy poziom wód podziemnych oraz szczegółowo - ze względu na ich znaczenie - wody mineralne i termalne. Zakończeniem działu jest prezentacja bilansu wodnego (ark. 32.8), zawierająca jego typologię powiązaną z cechami fizycznogeograficznymi zlewni.

41. GLEBY

Pokrywa glebowa Polski jest silnie zróżnicowana z powodu dużej niejednorodności skał macierzystych gleb. Stąd duża mozaikowość map glebowych. W ATLASIE pokazano zróżnicowanie gleb pod względem genetycznym (ark. 41.1) oraz bonitacyjnym (ark. 41.3). Gleby dobre i bardzo dobre zajmują stosunkowo niewielki odsetek powierzchni użytków rolnych. Poza tym na arkuszu 41.2 przedstawiono istotne dla właściwego wykorzystania gleb ich fizyczne i chemiczne właściwości, takie jak uziarnienie, wilgotność i zawartość węglanu wapnia.

42. ROŚLINNOŚĆ

Wskutek długoletniej intensywnej działalności człowieka szata roślinna kraju niewiele zachowała ze swojego stanu pierwotnego. Wzmagające się zagrożenia cywilizacyjne zmuszają do poszukiwania optymalnych rozwiązań w zakresie kształtowania roślinności. Pomoc-nym narzędziem jest mapa potencjalnej roślinności naturalnej, wska-zująca kierunki naturalnego rozwoju roślinności w warunkach wyeli-minowania ingerencji zewnętrznej. Zamieszczona w ATLASIE mapa jest rezultatem generalizacji mapy przeglądowej w skali 1:300 000, wykonanej na podstawie badań terenowych. Mapa ta stanowi bazę dla wielu innych badań. Do takich należy problematyka leśna, przedstawiona tu w dwóch ujęciach: jako regiony przyrodniczo-leśne (ark. 42.2) oraz struktura siedliskowa lasów (ark. 42.3). Uzupełnieniem tych trzech map podstawowych są mapy przedstawiające zasięgi niektórych roślin oraz problematykę torfowisk. Dział kończą dwie mapy syntetyczne: krajobrazy roślinne oraz regiony geobotaniczne.

43. ŚWIAT ZWIERZĘCY

Fauna polska ma charakter przechodni. Składają się na nią gatunki na ogół szeroko rozpowszechnione w całej umiarkowanej strefie Eurazji. Mało jest gatunków endemicznych i reliktowych, natomiast przez Polskę przebiegają granice zasięgów wielu gatunków zwierząt. Mapy atlasowe przedstawiają zasięgi wybranych gatunków oraz zmiany w rozmieszczeniu niektórych zwierząt. Uzupełnieniem tych informacji jest mapa regionów zoogeograficznych i porównawcze diagramy struktury kręgowców w Polsce i na świecie.

51. PRZEKSZTAŁCENIA ŚRODOWISKA

Ten dział tematyczny jest przeznaczony na zagadnienia związane z ingerencją działalności ludzkiej w środowisku przyrodniczym. Głównym tematem są obecnie problemy związane z degradacją środowiska. Zamieszczona na arkuszu 51.1 mapa przedstawia w skali całego kraju negatywne skutki gospodarczej działalności człowieka. Dotyczą one przede wszystkim wód i lasów. Na mapie pokazano także źródła emisji zanieczyszczeń gazowych, uwzględniono odpady komunalne oraz nieużytki poprzemysłowe. W miarę rozwoju badań proekologicznych dział ten będzie mógł być uzupełniony nowymi mapami.

52. OCHRONA ŚRODOWISKA

Mapa poświęcona ochronie przyrody (ark. 52.1) zawiera informa-cje dotyczące wszystkich prawnie ustalonych form ochrony: parków narodowych, parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajo-brazu, rezerwatów przyrody i pomników przyrody. Ochrona prawna w różnej postaci obejmuje przeszło 23% powierzchni kraju, ale zaledwie 0,6% terytorium Polski podlega ochronie ścisłej. Należy się jednak liczyć z tym, że w najbliższych latach obszary chronione zostaną znacznie powiększone.

53. SYNTEZA FIZYCZNOGEOGRAFICZNA

Poszczególne elementy środowiska przyrodniczego są od siebie uzależnione wielokrotnymi powiązaniami. Dlatego geografowie starają się już od dłuższego czasu dokonywać odpowiednich syntes w postaci typologii i regionalizacji. Jest to zadanie trudne, w związku z czym opracowań tego typu jest niewiele. W ATLASIE pokazano najnowszą wersję takiego opracowania, powstałego w Uniwersytecie Warszawskim. Dwa arkusze mapowe poświęcone są jednostkom krajobrazowym. Jest to mapa typów krajobrazu naturalnego oraz mapa wykorzystania krajobrazu. Obie mapy są wynikiem generalizacji odpowiednich map w skali 1:500 000. Zakończeniem całej części II jest regionalizacja fizycznogeograficzna. Jest to najnowsza wersja koncepcji regionów fizycznogeograficznych Polski profesora Jerzego Kondrackiego, zaproponowanej po raz pierwszy w latach sześćdziesiątych. Regionalizacja ta stała się podstawą wielu opracowań naukowych i popularnych oraz została urzędowo zaakceptowana w oficjalnym nazewnictwie geograficznym Polski.

Część III SPOŁECZEŃSTWO

61.1 PRZESZŁOŚĆ DEMOGRAFICZNA POLSKI

Do zrozumienia współczesnych zjawisk demograficznych i społecznych niezbędna jest świadomość istnienia zjawisk z niedawnej przeszłości, których następstwa odczuwane są do dzisiaj. W dziale tym przedstawiono gęstość zaludnienia oraz stopień urbanizacji w Europie środkowowschodniej na początku XX w., zanim powstała II Rzeczpospolita, oraz w latach 1930/1933 r., w drugim dziesięcioleciu jej istnienia (ark. 61.1). Pokazano również (ark. 61.2) rozmieszczenie ludności Polskiej w 1900 r. oraz strukturę językowo-wyznaniową w 1931 r., a także przedstawiono (ark. 61.3) największe w naszej historii przemieszczenia ludności wywołane II wojną światową wykorzystując różne szacunki dotyczące migracji wojennych, deportacji niemieckich (w tym Żydów do obozów zagłady) i radzieckich oraz zasiedlanie ziem zachodnich i północnych.

62. ROZMIESZCZENIE LUDNOŚCI

Rozmieszczenie ludności przedstawiono dwoma różnymi sposobami. Rozmieszczenie ludności Polski w 1992 r. zaprezentowano przy użyciu metody kropkowej połączonej z metodą kartodiagramu, dających obraz nawiązujący dość ściśle do obszarów zasiedlonych. Gęstość zaludnienia według gmin w trzech przekrojach czasowych (1950, 1970, 1992) i zmiany jakie zaszły w ciągu czterdziestolecia pokazano kartogramami.

63. STRUKTURA LUDNOŚCI

Jest to najobszerniejszy dział tematyczny w tej części ATLASU. Za pomocą diagramów słupkowych zaprezentowano rozwój ludności miejskiej i wiejskiej w kolejnych latach spisowych oraz w roku 1993. Natomiast kartogramy w tle przedstawiają dynamikę rozwoju ludności miejskiej i wiejskiej w latach 1950-1970 i 1971-1993, przyjmuje się bowiem w historii gospodarczo-społecznej Polski, że rok 1970 jest cezurą oddzielającą dwa różne okresy rozwoju społeczno-gospodar-czego. Strukturę ludności Polski według wieku i płci przedstawiono na arkuszach 63.2 i 63.3. Arkusze poświęcone wykształceniu ludności pokazują zróżnicowanie poziomu edukacji ludności ogółem oraz ludności rolniczej. Syntezę poziomu edukacji społeczeństwa stanowią mapy, przy opracowaniu których wykorzystano podział na trójkącie Ossana. Po raz pierwszy w ujęciu atlasowym pokazano szczegółową strukturę gospodarstw domowych (ark. 63.6), strukturę ludności według głównych źródeł utrzymania (ark. 63.7) oraz nowe zjawisko społeczno-ekonomiczne, jakim jest bezrobocie. Należy zaznaczyć, że autorzy zamieszczonych w tym dziale map oparli się na wynikach spisów ludności, z wyjątkiem map na arkuszach pokazujących zatrudnienie ludności i bezrobocie (ark. 63.8 i 63.9), do których wykorzystano wyniki sprawozdawczości statystycznej. Szczególnie trudne jest pokazanie ostatnich zmian w strukturze ludności pracującej ze względu na trwajace przemiany ustrojowe i zmianę metodologii statystycznej.

64. RUCH NATURALNY

Przebieg poszczególnych składników ruchu naturalnego (urodzeń, zgonów, przyrostu naturalnego) w odniesieniu do całej ludności Polski oraz z podziałem dla ludności miast i wsi za okres od 1946 do 1992 r. przedstawiono na wykresach. Na mapach w skali 1:3 000 000 przedstawiono składniki ruchu naturalnego ludności według woje-wództw, także z podziałem na miasta i wieś. Na tle barwnych karto-gramów znajdują się wykresy pokazujące zmiany współczynników ruchu naturalnego w dziesięciu wybranych latach. Ponieważ w 1975 r. nastąpiła zmiana podziału administracyjnego i w miejsce 17 woje-wództw i 5 miast wydzielonych na prawach województw utworzono 49 nowych województw, nie można było bezpośrednio skorzystać z danych statystycznych Głównego Urzędu Statystycznego. Retrospek-cja składników ruchu naturalnego ludności dla nowych województw oparta jest na opublikowanych oszacowaniach Adama Jelonka. Składniki ruchu naturalnego ludności zaprezentowano w postaci współczynników obliczonych na 1000 ludności ogółem, co umożliwia porównywanie danych niezależnie od liczebności całej populacji jednostki administracyjnej w różnych przekrojach czasowych.

65. MIGRACJE LUDNOŚCI

Na podstawie wyników spisów w 1970 i 1988 r. zaprezentowano efekty przeszłych migracji ludności. Pokazano udziały ludności zasiedziałej tzn. zamieszkałej od urodzenia w tej samej miejscowości oraz typy struktury ludności według okresu zamieszkiwania; typy te wydzielono posługując się trójkątem Ossana. Analiza typów powinna być pomocna w określeniu stopnia integracji społecznej i kulturowej ludności na poszczególnych obszarach. Migracje wewnętrzne przedstawiono poprzez napływy, odpływy i salda migracji w latach 1976-1992 według województw oraz te same składowe według gmin w okresie 1990-1992. Pokazano również wielkość migracji wewnątrz-wojewódzkich i międzywojewódzkich oraz ich główne kierunki. Osobno zaprezentowano na arkuszu 65.3 migracje zagraniczne w latach 1980-1993. Autorzy podkreślają, że obraz migracji z lat osiem-dziesiątych, ze względu na niekompletność i niejednorodnośc danych, należy traktować jako wyraz ogólnej tendencji. Uzupeł-nieniem zagadnień migracyjnych są dojazdy do pracy, a właściwie ich synteza w postaci wydzielenia głównych regionów dojazdów do pracy oraz stref peryferyjnych, związanych z poszczególnymi ośrodkami.

66. OSADNICTWO MIEJSKIE

Zamieszczono tu m.in. dwie mapy w skali 1:1 500 000. Mapa rozmieszczenia osadnictwa miejskiego (66.1) nawiązuje do map historycznych (13.2-13.7) i przedstawia 860 miast polskich w 1994 r. z podaniem daty otrzymania praw miejskich oraz zmian ich stanu prawnego w latach 1946-1994. Natomiast druga mapa (66.2) prezentuje liczbę ludności poszczególnych miast w 1950 i 1992 r. oraz dynamikę zmian. Osobny arkusz poświęcono dwunastu aglomeracjom wielkomiejskim pokazując zasięgi poszczególnych stref aglomeracyjnych każdej z nich.

67. OSADNICTWO WIEJSKIE

Arkusz 67.1 przedstawia rozmieszczenie typów morfogenetycz-nych osiedli wiejskich wydzielonych na podstawie badań retrogresyw-nych sięgających pierwszej połowy XIX w. Mapę główną uzupełniają modelowe przykłady typów morfogenetycznych wsi w XIX w. oraz współczesny obraz tych wsi modelowych. Zupełnie innemu zagadnie-niu poświęcony jest arkusz 67.2, który prezentuje funkcje obszarów wiejskich w 1988 r. poprzez wydzielenie 14 typów-modeli funkcjo-nalnych gmin określonych na podstawie 9 cech.

68. MIESZKALNICTWO

Podstawowe cechy zasobów mieszkaniowych kraju według gmin w 1988 r., przeliczone na podział administracyjny z 1 stycznia 1992 r., zilustrowano poprzez rozmieszczenie mieszkań według okresu budowy, liczby izb i powierzchni użytkowej mieszkań. Natomiast strukturę własności mieszkań przedstawiono według czterech głów-nych form własności budynków. Warunki mieszkaniowe ludności scharakteryzowano liczbą mieszkań na 1000 osób, powierzchnią użytkową mieszkań, samodzielnością zamieszkiwania gospodarstw domowych i dostępu do urządzeń technicznych.

71. POZIOM ŻYCIA

Do oceny poziomu życia ludności wykorzystano wyniki reprezenta-cyjnych badań ankietowych gospodarstw domowych, przeprowadzo-nych przez Główny Urząd Statystyczny. Zaprezentowano sytuację materialną gospodarstw domowych, sposób gospodarowania docho-dem w gospodarstwach domowych oraz wyposażenie tych gospo-darstw w niektóre przedmioty trwałego użytkowania według czterech podstawowych grup społeczno-ekonomicznych (gospodarstwa pra-cownicze, pracowniczo-chłopskie, chłopskie, emerytów i rencistów) w latach 1985, 1990 i 1993. Miernikiem poziomu życia nie była bez-względna wysokość dochodów, lecz jego subiektywna ocena.

72. OŚWIATA, NAUKA I KULTURA

Na arkuszu 72.1 przedstawiono liczbę i strukturę placówek wychowania przedszkolnego, szkolnictwa podstawowego i średniego według województw. Drugi arkusz prezentuje rozmieszczenie szkół wyższych, liczbę studentów i nauczycieli akademickich według profilu tych szkół, rozmieszczenie głównych ośrodków naukowych oraz wielkość wydatków budżetu państwa na szkolnictwo wyższe i naukę. Na trzecim arkuszu pokazano rozmieszczenie muzeów, teatrów, kin, bibliotek oraz najważniejszych zabytków architektury i urbanistyki.

73. ZDROWIE I WYPOCZYNEK

Ochrona zdrowia stanowi jeden z istotniejszych wskaźników jakości życia. Stan ochrony zdrowia ludności przedstawia arkusz 73.1, prezentując rozmieszczenie lekarzy, pielęgniarek i aptek na 10 tys. ludności według gmin oraz pomoc doraźną i porady lekarskie według województw. Obraz ten uzupełnia informacja o rozmieszczeniu i wysokości inwestycji na ochronę zdrowia. Stanowi zdrowia ludności poświęcony jest arkusz 73.2, przedstawiający współczynniki zapadal-ności na główne choroby społeczne (nowotwory, choroby układu krążenia) według płci. Wykorzystano tu unikatowe mapy rozkładu przestrzennego zapadalności na nowotwory płuc i piersi. Na arku-szach 73.3 i 73.4 przedstawiono tematykę wypoczynku ludności. Pierwszy z nich prezentuje wypoczynek od strony statystyki wykorzys-tania bazy turystycznej, drugi od strony form i sposobów rekreacji w świetle specjalnego badania ankietowego gospodarstw domowych przeprowadzonego przez Główny Urząd Statystyczny.

74. BEZPIECZEŃSTWO PUBLICZNE, PATOLOGIE SPOŁECZNE

W tej dziedzinie nie dysponujemy obecnie szerszymi materiałami statystycznymi. Przedstawiono tylko ogólne zagadnienia z zakresu sądownictwa, przestępczości przeciw mieniu, życiu i zdrowiu oraz głównych patologii społecznych - narkomanii i alkoholizmu.

75. AKTYWNOŚĆ SPOŁECZNA

W dziale tym zilustrowano dwie formy aktywności społecznej, religijną i polityczną. Pierwszej poświęcono jeden arkusz przedstawia-jący wybiórczo bogatą problematykę wyznań religijnych. Na sześciu mapach pokazano regionalne różnice w rozmieszczeniu wiernych, duchowieństwa, obiektów sakralnych, członków zakonów oraz wybranych przejawów religijności (praktyk niedzielnych, pielgrzymek) dominującego w Polsce kościoła rzymskokatolickiego. Z pozostałych kościołów i związków wyznaniowych uwzględniono pięć skupiających największą liczbę wiernych (przede wszystkim Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny) oraz obecnie nieliczny lecz mający w Polsce wielowiekowe tradycje Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich. Arkusze 75.2-75.4 ilustrują wyniki wyborów po zmianie ustroju politycznego w 1989 r. czyli wyborów prezydenckich w 1990 r., wyborów parlamentarnych w1991 r., wyborów parlamentarnych w 1993 r. i wyborów prezydenckich w 1995 r. Na mapach przedstawio-no przestrzenne zróżnicowanie ich wyników w odniesieniu do poszczególnych prezydentów-elektów i partii politycznych.

Część IV GOSPODARKA

81. ROLNICTWO

Jest to jeden z obszerniejszych działów tej części ATLASU, obejmujący całokształt zagadnień związanych z gospodarką rolną. Na pierwszych dwóch arkuszach (81.1 i 81.2) przedstawiono użytkowa-nie ziemi w skali kraju i wybranych obszarów, opracowane w Instytucie Geodezji i Kartografii na podstawie obrazów satelitarnych. Arkusz następny, tematycznie nawiązujący do części drugiej ATLASU (działu 41), prezentuje przyrodnicze uwarunkowania rozwoju rolnic-twa. Na kolejnych siedmiu arkuszach przedstawiono w skali gmin i województw poszczególne zagadnienia struktury rolnictwa, a więc: rolnicze użytkowanie ziemi (81.4), strukturę agrarną (81.5), nakłady pracy i kapitału w rolnictwie (81.6), zasiewy, plony i produkcję ważniejszych roślin uprawnych (81.7), warzywnictwo i sadownictwo (81.8), chów zwierząt i produkcję zwierzęcą (81.9) oraz produktyw-ność i towarowość rolnictwa (81.10). Syntezę całości gospodarki rolnej stanowią wyróżnione typy rolnictwa i wybrane elementy gospodarki żywnościowej (81.11). Arkusz ostatni (81.12) poświęcony jest przemianom, jakie nastąpiły w wyniku restrukturyzacji oraz rolnictwu ekologicznemu.

82. LEŚNICTWO

Temu działowi gospodarki poświęcono dwa arkusze. Pierwszy (82.1) przedstawia lesistość w skali gmin, a następnie w skali woje-wództw gospodarkę leśną, począwszy od składu gatunkowego i wieku drzewostanów, aż po pozyskanie drewna i stan zdrowotności lasów. Arkusz drugi poświęcony jest wybranym zagadnieniom gospo-darki łowieckiej, a więc przestrzennemu zróżnicowaniu ważniejszych gatunków zwierząt łownych, ich występowaniu i pozyskiwaniu, pokazanym w przekroju wojewódzkim.

83. RYBACTWO

Ten dział gospodarki reprezentowany jest przez rybołówstwo morskie (83.1). Przedstawione zostały połowy na Morzu Bałtyckim oraz połowy dalekomorskie z uwzględnieniem zmian, spowodowa-nych ograniczeniem dostępu naszej floty rybackiej do wielu łowisk. Rybactwo śródlądowe, będące w okresie restrukturyzacji, co wiąże się z brakiem aktualnych materiałów źródłowych, przedstawione zostanie w późniejszym terminie.

91. GOSPODARKA WODNA

Gospodarce wodą, tematycznie nawiązującej do części II ATLASU (32. Wody), lecz będącej integralną częścią gospodarki surowcowej, poświęcono jeden arkusz (91.1). W części pierwszej prezentuje on powierzchniowe zasoby wodne, a więc zbiorniki retencyjne i obszary chronione przed powodzią. Część druga to zagadnienia związane z gospodarką wodną w skali województw i wybranych miast, będących największymi odbiorcami. Przedstawione są tu zasoby eksploata-cyjne, pobór i zużycie wody na potrzeby gospodarki i gospodarstw domowych, a także problem ścieków przemysłowych i komunalnych.

92. ENERGETYKA

Temu działowi poświęcono dwa arkusze, pokazujące główne problemy gospodarki paliwowo-energetycznej. Arkusz 92.1 prezen-tuje zagadnienia związane z górnictwem węglowym i opartą głównie na tym surowcu gospodarką paliwowo-energetyczną wraz z głównymi liniami przesyłowymi energii elektrycznej. Arkusz 92.2 przedstawia natomiast zagadnienia związane z gazownictwem i jego rozwojem po 1960 r., wydobycie gazu, sieć gazociągów w kraju i w Europie, bilanse zasobów (własnych i z importu) oraz wykorzystanie gazu przez przemysł i gospodarstwa domowe.

93. PRZEMYSŁ

Jest to również jeden z obszerniejszych działów tej części ATLASU. Na 9 arkuszach przedstawiony został całokształt zagadnień związanych z przemysłem. Podstawą przy opracowywaniu map były dane o stanie zatrudnienia w przemyśle według miejscowości. Dwa pierwsze arkusze o charakterze syntetycznym przedstawiają rozwój ważniejszych ośrodków przemysłowych poprzez pokazanie ich wielkości w latach 1939, 1946, 1980 i 1985 (93.1) oraz współczesne rozmieszczenie przemysłu według miejscowości skupiających powy-żej 100 zatrudnionych, z pokazaniem struktury zatrudnienia według 9 grup gałęzi (93.2). Na kolejnych siedmiu arkuszach przedstawione zostały poszczególne gałęzie lub grupy gałęzi przemysłu na podsta-wie wielkości zatrudnienia, a więc przemysł metalurgiczny wraz z górnictwem rud (93.3), przemysł maszynowo-metalowy (93.4), chemiczny (93.5), mineralny (93.6), drzewny i papierniczy (93.7), spożywczy (93.8) i lekki (93.9).

94. BUDOWNICTWO

Budownictwo przeżywa w ostatnich latach głęboki kryzys. W ATLASIE reprezentowane jest ono przez jeden arkusz (94.1), na którym pokazano takie zagadnienia związane z gospodarką budowla-ną, jak liczba mieszkań oddanych do użytku w 1993 r. w skali gmin, wielkość budownictwa mieszkaniowego ogółem, w tym w miastach i na wsi w skali województw oraz zmiany, jakie nastąpiły w kubaturze oddanych do użytku budynków, zatrudnieniu, środkach trwałych i nakładach inwestycyjnych w latach 1975-1994.

101. TRANSPORT I ŁĄCZNOŚĆ

Transport, jako część składowa komunikacji, to system techniczny, organizacyjny i funkcjonalny w zakresie przemieszczania w przestrze-ni ładunków i pasażerów. Z racji na zróżnicowanie techniczne, są to transport kolejowy, drogowy, żegluga i lotnictwo. W ATLASIE poświę-cono im 6 arkuszy. Dwa pierwsze przedstawiają problematykę kolej-nictwa, a więc sieć kolejową i jej zróżnicowanie techniczne (101.1), a następnie przewozy kolejowe, pokazane poprzez potoki ładunków (101.2). Na kolejnych trzech arkuszach przedstawione zostały sieć dróg według kategorii (101.3), natężenie ruchu drogowego w zależności od potoku ładunków (101.4) oraz krajowa komunikacja autobusowa z pokazaniem wielkości przewozów mierzonej liczbą kursów (101.5. Osobny arkusz (101.6) poświęcony jest żegludze morskiej, komunikacji lotniczej i międzynarodowej komunikacji autobusowej. Problematyce łączności, także będącej częścią składo-wą komunikacji, poświęcono arkusz 101.7. Prezentuje on wybrane zagadnienia obsługi pocztowej i telekomunikacyjnej: rozmieszczenie placówek pocztowych i telekomunikacyjnych oraz liczbę abonentów w skali gmin, a także gęstość sieci telefonicznej i podstawowych usług pocztowych na 1000 mieszkańców według województw.

102. USŁUGI MATERIALNE

Sześć arkuszy poświęcono w ATLASIE prezentacji podstawowych działów usług materialnych, wydzielonych w klasyfikacji działalności gospodarczej, obowiązującej w Polsce do 1992 roku. Osobno została jedynie potraktowana i pokazana w poprzednim dziale, zaliczona także do usług, specyficzna problematyka transportu i łączności. Tu natomiast pokazano kolejno handel i gastronomię, zagospodarowanie turystyczne i wypoczynkowe, usługi finansowe oraz wybrane zagad-nienia z zakresu gospodarki komunalnej. Handel, najdynamiczniej rozwijający się w ostatnich latach dział gospodarki, reprezentowany jest przez dwa arkusze. Na pierwszym (102.1) przedstawiono wybrane zagadnienia handlu detalicznego i gastronomii, ich strukturę własnościową oraz specyficzne zjawisko handlu bazarowego. Arkusz 102.2 pokazuje natomiast wielkość i zróżnicowanie handlu zagranicznego, a także zmiany, jakie nastąpiły w jego ukierunkowaniu - z kierunku wschodniego (kraje byłej RWPG) na zachodni (kraje Unii Europejskiej). Zagospodarowanie turystyczne i wypoczynkowe nawiązuje wprawdzie do części III ATLASU (74. Turystyka, sport i wypoczynek), lecz jest także integralną częścią gospodarki. Poświęcony mu arkusz 102.3 przedstawia m.in. rozmie-szczenie bazy noclegowej i biur podróży oraz gęstość szlaków turys-tycznych. Na dwóch następnych arkuszach przedstawiono ważny dział usług finansowych, a przede wszystkim główny ich element, jakim są banki, których rozmieszczenie i wielkość pokazano szczegó-łowo na arkuszu 102.4. Z zagadnień infrastruktury komunalnej, uwzględnionych częściowo w części III ATLASU (68. Mieszkalnictwo), pokazano wyposażenie dużych miast (wojewódzkich i powyżej 50 tys. mieszkańców) w urządzenia komunalne i ich wykorzystanie przez zamieszkałą w tych miastach ludność, posługując się oryginalną metodą graficzną tzw. typogramów Uhorczaka.

111. PRZEMIANY GOSPODARKI NARODOWEJ

Ostatnie cztery arkusze ATLASU przeznaczono na pokazanie przemian, jakie nastąpiły i nadal zachodzą w gospodarce narodowej po roku 1989. Wybrane zagadnienia i aspekty restrukturalizacji tej gospodarki prezentują arkusze 111.1 i 111.2. Na pierwszym z nich pokazano m.in. pracujących w gospodarce narodowej według sekto-rów gospodarki i sektorów własności oraz zmiany, jakie nastąpiły pod tym względem w latach 1989-1994, a także przedsiębiorstwa pańs-twowe objęte procesem prywatyzacji i Narodowe Fundusze Inwesty-cyjne, na drugim zaś dynamiczny rozwój w tym czasie różnych form przedsiębiorstw prywatnych i największe inwestycje zagraniczne. Na osobnych arkuszach (111.3 i 111.4) pokazano w dwóch przekrojach czasowych - w 1991 i 1994 r., tzw. małe przedsiębiorstwa prywatne, czyli szeroko rozumiane drobne rzemiosło, handel i różne usługi. Metodą kartodiagramu przedstawiono liczbę pracujących w siedmiu wyróżnionych działach gospodarki (poza rolnictwem) według rejonów działania urzędów skarbowych. Porównanie obu arkuszy pozwala na stwierdzenie istotnych zmian, jakie nastąpiły w rozmieszczeniu i małych Przedsiębiorstw prywatnych w krótkim okresie trzech lat.