Historia Zakładu

Zakład Geografii Miast i Ludności powstał na początku działalności IGiPZ PAN jesienią 1953 r., najpierw jako Pracownia Geografii Osadnictwa i Zaludnienia w ramach większego Zakładu Geografii Ekonomicznej. 11 grudnia 1959 r. powstał samodzielny Zakład Geografii Zaludnienia i Osadnictwa, który przyjmując różne formy organizacyjne, od 1 stycznia 2000 r. przyjął aktualną nazwę Zakładu Geografii Miast i Ludności. Jednostką kierowali kolejno Profesorowie: Maria Kiełczewska-Zaleska (1959-1976; w tym wspólnie zo Kazimierzem Dziewńskim, 1959-1966), Piotr Korcelli (1977-1998; w tym w czasie jego wyjazdu zagranicznego w latach 1979-1983 Zakładem opiekował się K. Dziewoński), Grzegorz Węcławowicz (1999-2012), Marek Więckowski (2013-2014), a także Leszek Kosiński (Kierownik Pracowni Geografii Zaludnienia w latach 1966-1967). Od 1 stycznia 2015 r., w związku z podjęciem przez M. Więckowskiego funkcji Dyrektora Stacji Naukowej PAN w Paryżu (2014-2018), kierownictwo Zakładu objął prof. Przemysław Śleszyński.

W latach 1953-2014 siedem osób w różnych okresach swej działalności związanych zawodowo z Zakładem uzyskało tytuł profesora zwyczajnego: K. Dziewoński (1963), M. Kiełczewska-Zaleska (1963), P. Korcelli (1988), A. Gawryszewski (1996), G. Węcławowicz (1997), Z. Taylor (2009), M. Kupiszewski (2011). Ponadto Rada Naukowa IGiPZ PAN (do 1973 IG PAN) nadała 11 stopni doktora habilitowanego (L. Kosiński, A. Werwicki, P. Korcelli, G. Węcławowicz, Z. Rykiel, E. Nowosielska, Z. Taylor, M. Kupiszewski, P. Śleszyński, M. Więckowski, E. Korcelli-Olejniczak). W Zakładzie powstało też 46 prac doktorskich, wypromowanych głównie przez Profesorów K. Dziewońskiego (22) i G. Węcławowicza (9, w tym 2 doktoraty międzynarodowe).

Od początku działalności Zakład pozostawał w głównym nurcie badań osadniczych i ludnościowych, związanych z przebiegiem i uwarunkowaniami procesów migracyjnych, urbanizacyjnych i demograficzno-społecznych, zachodzących głównie na obszarze Polski i aglomeracji warszawskiej. Kierunki rozwoju Zakładu wyznaczały ‘wielkie’ konferencje geograficzne i przełomy naukowe o charakterze zmiany paradygmatu geograficznego, związane z dyskusją koncepcyjno-teoeretyczną i metodologiczną, współtworzone przy walnym udziale pracowników Zakładu. Były to zwłaszcza konferencja w Osiecznej (1955), wyznaczająca pola przedmiotowe geografii społeczno-ekonomicznej, a następnie konferencja metodologiczna w Warszawie (1967), na której dokonano przeformułowań i wytyczenia nowych podejść badawczych o charakterze przyjmowanej orientacji metodologicznej. Duże znaczenie miał zryw Solidarności 1980 r., a następnie konferencja w Rydzynie (1983), podczas której której zaproponowano przeorientowanie lub uzupełnienie geografii społeczno-ekonomicznej o podejścia behawioralne, humanistyczne, a nawet radykalne, ale które to tezy, zostały opublikowane dopiero po 1989 r. (Jerczyński i in. 1991; ale wcześniej w pewnym zakresie ‘krążył’ powielany maszynopis).

Największy wpływ na profil i działalność Zakładu w jego historii miała osobowość i doświadczenie oraz wielki autorytet Profesora Kazimierza Dziewońskiego (1910-1994), jednego z najwybitniejszych polskich geografów społeczno-ekonomicznych, współtwórcy sukcesu polskiej geografii na arenie międzynarodowej. Profesor Dziewoński był głównym inspiratorem podejmowanych badań (w tym tzw. problemów węzłowych), jak też inicjatorem otwarcia na świat zachodni, co w czasach ‘żelaznej kurtyny’ nie było łatwe. Zakład współorganizował cieszące się prestiżem, dość kameralne konferencje bilateralne (m.in. Polska-USA, Polska-Wielka Brytania’), które, obok powołanego w 1964 r. czasopisma Geographia Polonica, były swego rodzaju ‘pasem transmisyjnym’ i punktem styku geografii polskiej ze światową (por. wywiad z L. Kosińskim). Ważne znaczenie miał istotny udział prof. Dziewońskiego w pracach Międzynarodowej Unii Geograficznej, w tym koordynacja Komisji Narodowych Systemów Osadniczych (1976-1986, a faktycznie od 1973).

Do najważniejszych osiągnięć koncepcyjno-teoretycznych i metodologicznych w historii Zakładu wymienić należy:

– sformułowanie oryginalnej teorii regionu ekonomicznego oraz wkład w teorię regionalizacji geograficznej (Dziewoński 1961, 1967);

– studia nad genezą i formami osadnictwa lokalnego, w tym wiejskiego w ujęciu historycznym (M. Kiełczewska-Zaleska 1964; H. Szulc 1988, 2002);

– wielokryterialna delimitacja aglomeracji wielkomiejskich w Polsce (Iwanicka-Lyra 1969);

–wzorcowe studium z geografii społeczno-ekonomicznej Tarnowa, które na długo wyznaczyło założenia teoretyczne i standardy metodyczne ujęcia funkcji miast oraz zagadnień ludnościowych, osadniczych, gospodarczych, m.in. pod kątem oddziaływania miast i dojazdów do pracy (praca pod redakcją K. Dziewońskiego, M. Kiełczewskiej-Zaleskiej i E. Iwanickiej-Lyrowej, 1971);

– metodologiczne i empiryczne prace K. Dziewońskiego, M. Jerczyńskiego i in. na temat bazy ekonomicznej i struktury funkcjonalnej miast (Dziewoński i Jerczyński 1971, Jerczyński 1973, 1977);

– falowa koncepcja rozwoju miast (Korcelli 1969) oraz synteza teorii rozwoju ich struktury przestrzennej (Korcelli 1974);

– wkład w rozpoznanie i teorię rozwoju struktury społecznej miast (Węcławowicz 1974, 1988, 2005);

– studia nad kształtowaniem się i delimitacją regionów funkcjonalnych (Korcelli 1977, 1981; Potrykowska 1989);

– pionierskie na gruncie polskim prace z zakresu geografii percepcji w odniesieniu do miast (Bartnicka 1988 i in.);

– wkład w koncepcje rozwoju regionów stykowych (Rykiel 1991);

– koncepcje K. Dziewońskiego i P. Korcellego dotyczące policentryzmu osadniczego, związane z ich pozytywnym wpływem na rozwój regionalny i zastosowaniami aplikacyjnymi w planach zagospodarowania przestrzennego kraju (wkład w koncepcję umiarkowanej policentrycznej koncentracji K. Dziewońskiego w planie krajowym do roku 1990, koncepcja „polskiego heksagonu” w projekcie koncepcji zagospodarowania przestrzennego kraju do roku 2033 – Korcelli i in. 2010);

Warto zwrócić uwagę, że także starsze z wymienionych prac są współcześnie często cytowane, świadcząc o ich znaczeniu dla rozwoju polskiej i światowej geografii. Te dokonania i ich oddziaływanie są często określane mianem ‘szkoły Profesora Dziewońskiego’.

Inne istotne osiągnięcia są związane z badaniami współzależności procesów migracji, mobilności dziennej i urbanizacji (K. Dziewoński, P. Korcelli, A. Potrykowska, A. Gawryszewski), w tym dojazdów do pracy (A. Potrykowska), z zakresu geografii społecznej (G. Węcławowicz, Z. Rykiel) oraz ogólnie teorii i metodologii geografii osadnictwa oraz zagadnień rozwoju regionalnego (K. Dziewoński, P. Korcelli, G. Węcławowicz i in.) i społecznej geografii transportu (Z. Taylor). Na szczególną uwagę zasługuje m.in. „zaszczepienie” przez K. Dziewońskiego i jego uczniów w krajach Europy Zachodniej idei policentryzmu, która aktualnie jest podstawą w dyskusjach nad pożądanymi kierunkami rozwoju regionalnego i przestrzennego.

Spośród większych prac o charakterze poznawczo-empirycznym i syntetycznym wymienić warto zwłaszcza następujące opracowania (niektóre z pozycji były także udziałem badaczy z innych Zakładów):

– wzorcowe studium aktywizacji mniejszych miast (pod redakcją K. Dziewońskiego, M. Kiełczewskiej-Zaleskiej, L. Kosińskiego, J. Kostrowickiego i S. Leszczyckiego, 1957);

– syntezy przemian ludnościowych na ziemiach polskich w XX w. (Dziewoński i Kosiński 1967) oraz migracyjno-urbanizacyjnych w Polsce po II wojnie światowej (Dziewoński i in. 1977, Dziewoński i Korcelli 1981),

– monografię podsumowującą stan badań nad procesami rozwoju przestrzennego struktury demograficznej w Polsce po II wojnie światowej (Korcelli i in. 1992),

– studium dostępności przestrzennej na obszarach wiejskich (Taylor 1999),

– wkład w rozwój modelowania i prognozowania migracji (Kupiszewski 2002),

– syntezę zagospodarowania przestrzennego Polski w okresie transformacji (Węcławowicz i in. 2006),

– monografię dokumentującą rozwój i regres sieci kolejowej w Polsce w całej jej historii (Taylor 2007).

W Zakładzie powstało też kilka ważnych polskich podręczników akademickich z zakresu geografii społeczno-ekonomicznej, dotyczących takich subdyscyplin i działów, jak:

– geografia osadnictwa i ludności (Dziewoński 1956, Kosiński 1967, Kiełczewska-Zaleska 1969, II wyd. 1972, III wyd. 1976, 1977, 1978),

– geografia społeczna Polski (Węcławowicz 2002).

– geografia społeczna miast (Węcławowicz 2003, drugie wydanie 2007).

Spośród podręczników, których autorzy (współautorzy) w późniejszych okresach swej działalności podjęli pracę w Zakładzie, warto zwrócić uwagę na nowoczesną na owe czasy i bardzo dobrze przyjętą geografię transportu M. Potrykowskiego i Z. Taylora (1982 oraz wydanie hiszpańskie 1984).