W dniach 28-31 lipca zorganizowany został pierwszy objazd rowerowy po Puszczy Białej, położonej w Międzyrzeczu Łomżyńskim między Narwią a Bugiem. Objazd był bezpośrednim efektem studiów i prac zainicjowanych w tym roku w Zakładzie Geoekologii i Klimatologii przez dr. Tomasza Związka przy współpracy Zespołu Dynamiki Minionych Krajobrazów (mgr Dominika Łuców, dr hab. Michał Słowiński) oraz Instytutu Nauk Geologicznych (dr Milena Obremska). Zasadniczym celem naszych badań jest poznanie historii środowiskowej Puszczy Białej w „długim trwaniu” minionego tysiąclecia.

Objazd w swym założeniu miał na celu nie tylko pozwolić grupie badawczej zapoznać się z częścią krajobrazu Puszczy Białej, ale także:

• zdobyć cenne kontakty wśród lokalnych działaczy społecznych, miłośników przyrody i historii regionu oraz lokalnych władz samorządowych;
• zainicjować ścisłą współpracę badawczą z mieszkańcami terenów wchodzących w skład Puszczy Białej;
• zintegrować zespół;
• promować zdrowy styl życia.

Realizowany przez nas projekt ma (od samego początku) przełamywać bariery różnych dyscyplin. Stąd do udziału w nim zaproszone zostały także osoby z zewnątrz: historycy osadnictwa czy onomaści. Objazd rozpoczął i zakończył się na stacji kolejowej w Małkini Górnej. W ciągu czterech dni udało się nam przejechać na rowerach ponad 200 km i zapoznać się z różnymi krajobrazami wchodzącymi w skład dawnej Puszczy. Zwiedziliśmy także wiele cennych zabytków architektonicznych.

Nasz objazd nie powiódłby się, gdyby nie życzliwość lokalnych władz samorządowych. Chcemy w tym miejscu w szczególności podziękować burmistrzowi Ostrowi Mazowieckiej, Panu Jerzemu Bauerowi, oraz staroście powiatu ostrowskiego, Panu Zbigniewowi Chrupkowi, za życzliwe przyjęcie nas w Ostrowi i udzielenie nam wielkiego merytorycznego oraz logistycznego wsparcia.

Dzień 1: na wschód od Ostrowi

W pierwszym dniu objazdu skierowaliśmy się na wschodnie obrzeża dawnych dóbr biskupów płockich. Na początku przejeżdżaliśmy przez piętnasto- i szesnastowieczne zaścianki szlacheckie (fot. 2). Pierwszym przystankiem na naszej trasie były Zaręby Kościelne (lokacja piętnastowieczna; wtedy jako Zaręby Borkowo). W miejscowości znajduje się dawny klasztor reformatów wybudowany w 1765 r. z fundacji Szymona Zaremby herbu Zaremba, kasztelana konarskiego i sieradzkiego (fot. 3 i 4).

W dalszej kolejności jechaliśmy do Andrzejewa – najbardziej na wschód położonego miasta biskupów płockich na terenie Puszczy Białej. Po drodze mijaliśmy bunkry z tzw. Linii Mołotowa (fot. 5). Andrzejewo (obecnie wieś) było w epoce przedrozbiorowej prężnie rozwijającym się miastem, czego dowodem może być tamtejszy gotycki kościół parafialny pw. św. Bartłomieja (fot. 6-8). Dzień zakończyliśmy spotkaniem z lokalnymi działaczami i władzami samorządowymi w Ostrowi Mazowieckiej, podczas którego wygłosiliśmy dwa referaty: jeden poświęcony naszym planom badawczym związanym z historią Puszczy Białej (T. Związek), a drugi na temat metod i znaczenia badań paleoekologicznych w poznaniu przeszłości oraz skutków antropopresji (M. Obremska).

Dzień 2: teren Nadbużańskiego Parku Krajobrazowego

Dzień drugi poświęciliśmy na przemierzanie obszarów położonych na południe od Bugu, czyli Nadbużańskiego Parku Krajobrazowego. W tym dniu zależało nam na zwróceniu szczególnej uwagi na zmiany zachodzące w krajobrazie związanym z podmokłymi terenami położonymi wzdłuż Bugu, które zostały skolonizowane dopiero w XVIII i XIX w. W trakcie naszej wyprawy udało się znaleźć późnonowożytną kapliczkę (fot. 9-10). Zwiedziliśmy także parafię w Sadownem (fot. 11). Parafia ta została w nowożytności wydzielona z parafii Brok i co istotne zachowały się dla niej księgi metrykalne prowadzone od 1643 r. Księgi te przechowywane są obecnie w Archiwum Diecezjalnym w Płocku.

Dzień skończyliśmy nad starorzeczem Bugu w okolicy wsi Morzyczyn Włościański podziwiając obszar wybrany do przyszłych badań rdzeni osadów biogenicznych (fot. 12-13).

Dzień 3: na południowy zachód od Ostrowi Mazowieckiej

Celem w tym dniu było skupienie się na reliktach stosunkowo późnego osadnictwa na terenie Puszczy Białej. Biskupi płoccy sprowadzali w XVIII w. na obszar swoich dóbr Kurpiów z Puszczy Zielonej, którzy stopniowo wycinali las i adaptowali go na swoje potrzeby. Reliktami tego typu osadnictwa są m.in. wsie: Kuskowizna, Laskowizna, Puzdrowizna, czy Dudowizna. Zresztą świadomość dziedzictwa kurpiowskiego widoczna jest wśród lokalnych społeczeństw (fot. 14-15).

Dzień 4: Brok – pozostałości pałacu letniego biskupów płockich

Ostatni dzień naszej wyprawy związany był z Brokiem - ważnym nowożytnym ośrodkiem miejskim eksportującym zboże z folwarków biskupów płockich do Gdańska. W Broku zwiedzaliśmy ruiny pałacu letniego biskupów płockich, który został wybudowany w początkach XVII w. w stylu włoskiej rezydencji. Jeszcze do początków XX stulecia stała w zasadzie cała bryła założenia pałacowego; dziś niestety jedyną pozostałością jest ruina klatki schodowej prowadzącej na niegdysiejszy taras widokowy. Pałac znajduje się obecnie w złym stanie, zaś jego teren porasta gęsta roślinność. Trzeba jednak zauważyć, że znajdując się na pagórku pałacowym można odczuć nieco dawnych walorów widokowych, gdyż taras widokowy zwrócony był na wschód. Z niego zaś musiał rozpościerać się przepiękny widok na meandrujący Bug (fot. 16-18).

Poza ruinami pałacu zwiedziliśmy także kościół farny pw. św. Andrzeja, którego obecna murowana bryła pochodzi z połowy XVI w. (fot. 19). W prezbiterium i w nawie głównej kościoła zachowało się piękne kolebkowe sklepienie (fot. 20), natomiast w pasach podsklepiennych prezbiterium – renesansowa polichromia. Większość wyposażenia kościoła pochodzi z XVII i XVIII w., jednak tuż przy bocznym wejściu do kościoła zachowana jest (mocno zniszczona) płyta nagrobna, niegdyś przedstawiająca kobietę albo osobę stanu duchownego (fot. 21).

W ciągu czterech dni spędzonych w okolicach Ostrowi Mazowieckiej udało się spełnić wszystkie zakładane cele objazdu. Szczególnie cenne dla nas są kontakty z lokalnymi samorządowcami, społecznikami i miłośnikami przeszłości. Udało się nie tylko zapoznać z dawnym krajobrazem części Puszczy Białej, ale także zintegrować zespół badawczy. Niezwykle ważne były rozmowy prowadzone w trakcie wyjazdu z mieszkańcami Puszczy Białej. Bezcenna była także wymiana doświadczeń między uczestnikami wyprawy.

W przyszłym roku planujemy odbycie podobnego wyjazdu w okolicach Wyszkowa.

W tegorocznym objeździe udział wzięli: dr Tomasz Związek (IGiPZ PAN), mgr Dominika Łuców (IGiPZ PAN), dr Milena Obremska (ING PAN), dr Paweł Swoboda (IJP PAN), mgr Dominik Róg (WH KUL), dr Aleksander Paradziński (WH UW), mgr Adam Kozak (IH PAN).