Mniejszość polska w krajobrazie społeczno-politycznym Białorusi, Litwy i Łotwy

Podstawowym celem proponowanego projektu badawczego będzie analiza, ocena i porównanie położenia mniejszości polskiej w Białorusi, Litwie i Łotwie. Badania obejmą przede wszystkim litewską Wileńszczyznę i białoruską Grodzieńszczyznę oraz łotewski region Latgalii. Regiony te są silnie zróżnicowany pod względem etnicznym, charakteryzując się m.in. dużym odsetkiem ludności polskiej. Sąsiadując ze sobą tworzą jednocześnie największe zwarte i autochtoniczne skupisko Polaków znajdujące się po za granicami państwa polskiego. Pomimo przeprowadzonej po II wojnie światowej tzw. repatriacji,  większa część miejscowych Polaków, szczególnie mieszkańcy obszarów wiejskich z różnych powodów (przede wszystkim trudności czynionych przez władze sowieckie) nie skorzystała z możliwości wyjazdu. Od 1569 r. do 1772 r. wszystkie trzy regiony wchodziły w skład Rzeczpospolitej Obojga Narodów. W latach 1795-1917 w skład imperium rosyjskiego, a w latach 1945-1991 w skład ZSRR. Można mówić o podobieństwie historycznego doświadczenia, przerwanym jedynie w okresie dwudziestoleciamiędzywojennego. Od 1991 r. każdy z tych regionów znajduje się w innym państwie. Każde z tych państw prowadzi własną politykę w stosunku do zamieszkujących je grup etnicznych, w tym również w stosunku do Polaków. W niektórych przypadkach polityka ta oceniana jest jako antypolska. Dotyczy w szczególności państwa białoruskiego, choć wiele zastrzeżeń budzi także postawa władz litewskich. Stosunkowo najmniej problemów stwarzają relacje mniejszości polskiej z państwem łotewskim.

Głównym celem proponowanego projektu jest porównanie położenia polskiej mniejszości w wybranych do analizy państwach. Porównanie dotyczy zarówno potencjału demograficznego i systemu osadniczego, jak również rozwiązań prawno-ustrojowych. Proponowane badania uwzględnią szerokie tło historyczne oraz bieżącą sytuację społeczno-ekonomiczną i polityczną, której początki wiążą się z rozpadem ZSRR w roku 1991.

Punktem odniesienia dla badań będzie analiza spisów ludności dokonywanych w poszczególnych regionach poczynając od końca XIX wieku (1897 r.) aż po ostatnie z lat 2009-2011 (Białoruś-2009, Litwa - 2011, Łotwa - 2011). Dadzą one informacje dotyczącą rozmieszczenia podstawowych grup ludności (w tym Polaków) oraz zachodzących w tym rozmieszczeniu zmian. Kolejnym elementem analizy są uwarunkowania społeczno-gospodarcze i polityczne. Zbadane zostaną wzajemne relacje pomiędzy poszczególnymi grupami etnicznym, ich rola w kształtowaniu sytuacji politycznej i społeczno-gospodarczej, zmieniająca się polityka państw w stosunku do poszczególnych grup ludności. Oceniony zostanie również wpływ ogólnej sytuacji społeczno-gospodarczej i politycznej (w tym relacji międzypaństwowych) na położenie ludności polskiej.

Materiał statystyczny, utworzony w oparciu o niego ilustracja kartograficzna oraz wnioski płynące z analizy sytuacji społeczno-ekonomicznej i politycznej staną się podstawą dla porównania dróg rozwoju oraz stanu bieżącego stosunków etnicznych w trzech wybranych regionach, w ujęciu statystyczno-przestrzennym, społeczno-ekonomicznym, politycznym i kulturowym.

Szczególny nacisk zostanie położony na określenie miejsca i roli ludności narodowości polskiej w trzech wybranych do analizy państwach, tak z punktu widzenia demograficznego (liczebność, udział, zmiany), jak również jej kondycji społeczno-gospodarczej, politycznej i kulturowej. Istotnym elementem badań jest wskazanie podobieństw i różnic w sytuacji ludności polskiej.