Natural conditions behind differentiation in Polish forest communities

Celem projektu było rozpatrzenie pełnego w skali Polski przeglądu zróżnicowania zbiorowisk leśnych w aspekcie systematycznym, regionalnym i siedliskowym.

W opracowaniu dokonano pełnego przeglądu zarejestrowanych zbiorowisk leśnych o cechach naturalnych w Polsce w układzie systematycznym. Przyjęto zespół roślinny jako podstawową jednostkę typologiczną, w odniesieniu do której porządkowano dane, nie pomijano jednak systemu hierarchicznego grupującego zespoły, a także uwzględniano wewnętrzny podział zespołów. W wyniku analiz fitosocjologicznych i rozpatrzenia dotychczasowych ujęć systematycznych stwierdzono występowanie w Polsce 59 opisanych zespołów lub jednostek systematycznie równorzędnych, zaliczanych następnie do 11 związków 7 rzędów i 6 klas zbiorowisk.

Poszczególne grupy zostały scharakteryzowane poprzez wskazanie tzw. gatunków charakterystycznych. Wyróżnione zespoły zostały scharakteryzowane pod względem szeregu właściwości, przy uwzględnieniu bogatego, współczesnego zestawu danych źródłowych. Dla każdego zespołu podano:

• przynależność typologiczną proponowaną przez autora z odniesieniem się do wcześniejszych koncepcji przedstawianych przez różnych autorów krajowych i niektórych zagranicznych,
• charakterystykę florystyczno-fitosocjologiczną opartą na zamieszczonych tabelach fitosocjologicznych, ze wskazaniem gatunków diagnostycznych (charakterystycznych i wyróżniających),
• zróżnicowanie zespołu na jednostki niższe (podzespoły, odmiany i inne) wynikające głównie ze zmienności siedliskowej, regionalnej lub piętrowej,
• opis struktury typowych fitocenoz z określeniem dominujących gatunków w poszczególnych warstwach (drzew, krzewów, ziół, mszystej) oraz bogactwa florystycznego,
• zasięg i rozprzestrzenienie w Polsce, z podaniem występowania w poszczególnych jednostkach regionalnych (odniesienia do regionalizacji geobotanicznej i leśnej) wraz z mapami zasięgów i szacunkami rzeczywistego rozprzestrzenienia (tabele),
• uwarunkowania siedliskowe, ze szczególnym zwróceniem uwagi na związki z podłożem i glebą (liczne dane gleboznawcze).

Podjęto także próbę wyjaśnienia, jakie czynniki klimatyczne warunkują rozmieszczenie poszczególnych grup zespołów. W tym celu szczegółowo scharakteryzowano regiony geobotaniczne (głównie krainy geobotaniczne) pod względem różnych wskaźników klimatycznych (głównie wskaźniki termiczne i higryczne, także niektóre łączone) prezentując oryginalne dane w tabelach i na diagramach pluwiotermicznych. Następnie dokonano analizy zasięgów i rozprzestrzenienia poszczególnych zespołów (lub grup zespołów) w regionach. Z zestawienia danych o rozmieszczeniu zespołów z danymi klimatycznymi starano się wyciągnąć wnioski odnośnie klimatycznych uwarunkowań zespołów. Dokonano także analizy piętrowego zróżnicowania zbiorowisk leśnych w górach i wskazywano na możliwe uwarunkowania przez poszczególne czynniki klimatyczne. Z licznych spostrzeżeń można wskazać niektóre ciekawsze:

• Buczyny są prawdopodobnie ograniczane przez połączone czynniki termiczne i higryczne okresu letniego (susza), a tylko w skrajnych przypadkach (górna granica piętra dolnoreglowego) przez czynniki termiczne okresu zimowego. Można stąd domniemywać, że rozprzestrzenianie się buczyn w północnej Polsce nie zostało być może zakończone.
• Dąbrowy ubogie są związane z obszarami z klimatem o cechach oceanicznych w zakresie temperatur (amplituda).
• Na rozmieszczenie zbiorowisk grądów pozytywny wpływ ma klimat o cechach kontynentalnych, w szczególności wysokie maksymalne temperatury dobowe w okresie wiosny i lata.
• Dąbrowy świetliste preferują regiony o ciepłym i długim lecie.
• Bory świerkowe i jodłowe na niżu i w niższych położeniach górskich preferują regiony o stosunkowo surowszych zimach.
• Narastanie cech "kontynentalności" klimatu w zakresie termicznym, w szczególności w okresie zimowym, koreluje ze zróżnicowaniem borów sosnowych.

W pracy szczególną uwagę zwrócono na potrzebę korzystania przez nauki leśne z wyników badań geobotanicznych. Z tego powodu jednostki fitosocjologiczne konfrontowane były z typologicznymi jednostkami leśnymi. Również przy analizach regionalnych odnoszono się zarówno do regionów regionalizacji geobotanicznej jak i regionalizacji przyrodniczo-leśnej. Wyniki uzyskane w pracy mogą skłonić do rewizji taksonomii leśnej, jak również regionalizacji.

Efektem realizacji projektu jest książka autorstwa J.M. Matuszkiewicza pt. Zespoły leśne Polski, opublikowana przez Wydawnictwo Naukowe PWN w 2001 roku, a później kilkakrotnie wznawiana.